Książka wydana w Polsce rok temu reklamowana jako “bestseller New York Timesa”, “uznana za najważniejszy amerykański debiut 2017 roku”, opisywana w skrócie jako zatrważająca historia czternastolatki bitej i gwałconej przez ojca, na pewno nie jest dla mnie powieścią “o ocaleniu”, jak głosi blurb na okładce. Jak słusznie zauważa Sylwia Chutnik, polska pisarka, feministka i działaczka społeczna, nie jest też jedną z historii o przemocy wobec kobiety, których już w publicznym dyskursie na pęczki, a które kwituje się tylko smutnym pokręceniem głową i niczym więcej. W tej opowieści przerażająco fascynujące jest to, co zdecydowanie nie powinno takim być - fragmenty opisujące przemoc i fizyczne zbliżenia, postać ojca oraz nie to, że Turtle za każdym razem upada, ale że za każdym razem się podnosi i daje to sobie zrobić od nowa, coraz bardziej i gorzej, raz za razem, i jeszcze.
Ty i ja, kruszynko. Co ty na to?
Wychowywana bez matki, całkowicie odizolowana przez ojca od otoczenia, co prawda chodząca do szkoły, ale jak widać zasadniczo po nic, bo ludzie za to odpowiedzialni ani nie pomagają jej tam w problemach z abstrakcyjnym myśleniem, nie interweniują, dostrzegając, że coś z Turtle i jej życiem nie jest w porządku, nie uczą takiego rozumienia świata, by dziewczyna zawczasu uświadomiła sobie, jak bardzo patologiczne relacje łączą ją z ojcem. Nie ma przyjaciół, znajomych, z trudem przychodzi jej pisanie, nie ma za to problemów z wyczyszczeniem, naładowaniem i celnym strzelaniem z różnorakiej broni, przemierzaniem dziesiątek kilometrów bez butów, nurkowaniem w chyba wszystkich możliwych zbiornikach wodnych w obrębie pięćdziesięciu kilometrów od jej domu, rozpoznawaniem miliona roślin i małych żyjątek oraz jedzeniem codziennie na śniadanie surowego jajka prosto ze skorupki. Mieszka w starym domu, całym w płatach odłażącej białej farby, z niedokończoną werandą, dziurami zamiast klamek i oplatającymi niemal wszystko na zewnątrz i wewnątrz jeżynami, mchem, dziką różą i bluszczem oraz dwuletnią czarną wdową za wanną.
I ojcem. Martinem, który, gdy miała sześć lat polecił jej założyć kapok, by tłumił uderzenia kolby, uprzedził, że ma nie dotykać gorących łusek, i kazał strzelać z powtarzalnego rugera kaliber 22. Sam siedział obok na krześle i czytał “Badania dotyczące zasad moralności” Hume’a. Dowiadujemy się o tym zaraz na początku historii i wtedy cała sytuacja wydać nam się może tylko nieco osobliwa. Jak i ta, kiedy Turtle raz zostawiła nieposkładany koc, a ojciec zabrał go na podwórze i spalił, mówiąc: Tylko zwierzęta nie dbają o dom, kruszynko, tylko zwierzęta nie dbają o swój jebany dom. Lecz kiedy jesteśmy już po coraz trudniejszych fragmentach tej książki, opisujących między innymi jak Martin kładzie dłonie na łagodnych rogach jej kości biodrowych, na jej brzuchu, na twarzy, albo jak Turtle musi podciągać się na belce przy suficie, podczas gdy trzymany przez jej ojca nóż wgryza jej się w dżins spodni, sam fakt czytania przez niego książki, która traktuje o moralności, zakrawa na gorzką ironię.
Tnij, kruszynko, ona nic nie czuje
A być może nie. Być może autor właśnie celowo konfrontuje w “Mojej najdroższej” świat natury i wytworzony przez człowieka świat filozoficznych konstrukcji; czy w ogóle jakichkolwiek sztucznie wytwarzanych przez człowieka struktur, w tym przede wszystkim tych językowych, kulturowych i społecznych. Nie umiejąca czytać i mająca problemy z abstrakcyjnym myśleniem (a już zdecydowanie ze słowem synekdocha) Turtle, bez problemu radzi sobie w lesie, kiedy przychodzi jej spędzić noc w strugach zimnego deszczu czy kiedy sponiewierana przez fale oceanu musi wymyślić, jak z malutkiej wyspy wrócić do domu. Zna mnóstwo właściwości i smaków roślin, zachowań zwierząt i pogody. W przeciwieństwie do dwóch palących jointa licealistów, którzy wybrali się pewnego pięknego dnia na “przygodę”. Młodzi intelektualiści popisali się nienajgorszą znajomością literatury w momencie, kiedy napotkawszy na chatę na polanie przeprowadzili między sobą uroczy dialog:
-Ej, a co, jakbyś tam wszedł, a w środku nie ma nikogo, tylko jedno zdeformowane dziecko, taki mały albinos, co siedzi w bujanym fotelu i trzyma w ręku bandżo?
Jakob odpowiada:
-I co się dzieje? Więzi nas i każe czytać na głos Finneganów tren swojej uprawie pejotlowych grzybków?
-Dlaczego akurat Finneganów tren? - pyta Jacob. Dlaczego nie Ulissesa? Albo właściwie czemu nie Odyseję albo, czy ja wiem, Braci Karamazow?
-Dlatego, ziomek, że jak będziesz czytał te przejebane ruskie bzdety grzybkom, to będą dawać złe psychojazdy.
Pochwalili się też beznadziejną znajomością terenu i poczucia kierunku. Od całkowitego zagubienia i niebezpiecznego przemarznięcia uratowała ich Turtle, praktycznie w ogóle niczego z ich rozmów nie rozumiejąc, a która nazwana została przez młodzieńców ninją o nadludzkich mocach, której mistrz zen był prastarym powolnym gadem, na którego skorupie spoczywa wszechświat i wszystko, co znane i nieznane, wyobrażalne i niewyobrażalne. I takie podśmiechiwanie się z inteligenckiego podejścia do życia jeszcze w tym momencie bawi. Późniejsze słowa Martina, psychicznego mizogina (któremu nie można jednak odmówić pewnej dozy inteligencji i oczytania), kiedy tłumaczy Turtle, że niektórzy filozofowie uważają, że odpowiedzią na solipsyzm jest cierpienie, już zdecydowanie nie są takie zabawne. A zestawienie jego myślenia polegającego na tym, iż nie mamy żadnych dowodów, że inni ludzie są świadomi i żywi tak jak my; że wiemy to tylko o samych sobie, bo bezpośrednio poznajemy własne myśli, emocje, to nieopisywalne poczucie, że żyjemy, ale nie potrafimy doświadczać świadomości innych (...) i dopiero ujrzenie osoby cierpiącej, naprawdę unaocznia nieprzekraczalną przepaść, która dzieli twój umysł od wszystkich innych, obcych osobowości, z opisaną ze szczegółami dziesięć stron później sceną piłowania bez znieczulenia kości palca małej dziewczynki i zszywania rany w trakcie takiego dialogu, wręcz mrozi krew w żyłach:
-Przecież nic nie czujesz - mówi Martin.
-Czuję - odpowiada Cayenne. - Właśnie, że czuję.
-Ona nic nie czuje - mówi Martin. (...) Nic nie czujesz.
W rzeczywistości mają to gdzieś, kruszynko
“Moja najdroższa” nie jest tylko skomplikowaną historią o wzajemnym patologicznym uzależnieniu i krzywdzeniu się ojca i córki. Nie jest historią, która poddaje się łatwemu osądowi. Zbyt wiele w niej niewiadomych i niedopowiedzeń, zbyt wiele możliwości interpretacji i domysłów. Problem nie tkwi bowiem tylko w Martinie. Nie wiemy do końca jak wyglądała jego przeszłość. Znamy jej strzępki i to tylko z jego perspektywy. Tallent zdaje się sugerować, że genezy patologiczności całej rodziny upatrywać można w udziale ojca Martina w wojnie w Wietnamie, z której wrócił zwichrowany psychicznie i zaczął pić. Wiemy, że Martin czuł się niekochany, wręcz znienawidzony przez ojca. Nie wiemy za to, co do końca stało się z matką Turtle, czy popełniła samobójstwo; jeśli tak, to dlaczego? A może odeszła? Czy też była krzywdzona przez męża? Martina, który nie ma wątpliwości także jest skrzywdzonym człowiekiem, postacią równie interesującą i cierpiącą jak Turtle, co jednak w nawet najmniejszym stopniu w niczym go nie usprawiedliwia.
Nikt nie jest w tej książce usprawiedliwiony. Nikt zresztą nie może. Ta książka to jedna wielka krytyka społeczeństwa amerykańskiego. Głośno wojujący na ulicach ogromnych miast o równość, wolność i przeciwko przemocy Amerykanie, gdy przychodzi moment próby, chowają się po swoich domach, nie chcąc ingerować w życie innych. Nawet jeżeli doskonale dostrzegają niepokojące symptomy. Turtle nie pomaga absolutnie nikt. Jedyną próbę, która kończy się zresztą tragicznie, podejmuje dziadek-alkoholik. Zawodzi natomiast szkoła jako instytucja, nauczyciele jako wychowawcy, starzy znajomi, rodzice innych dzieci. Martin doskonale zdaje sobie z tego sprawę, wykorzystując to do cna: Te dupki gadają, że przejmują się innymi, ale to jest kłamstwo społeczne i jeśli człowiek dobrze się zastanowi, widzi, że jest zdany tylko na siebie. Społeczeństwo nigdy ci nie pomoże. Ten dyrektor, ta twoja nauczycielka - oni będą się tobą przejmować tylko na tyle, na ile wymaga tego ich praca. W rzeczywistości mają to gdzieś. Jesteś dla nich niewidzialna. Jako jednostka z własnymi myślami, trudami i umysłem jesteś zdana na siebie. Niewidzialna.
Najbardziej przejmującymi i przerażającymi fragmentami tej książki nie są momenty, kiedy Martin bije Turtle na odlew, kiedy ta przestrzela palca małej dziewczynce czy kiedy po ostrym stosunku podejrzewa ciążę, a my po raz kolejny krzyczymy w głowie: “Dlaczego to robisz?! Odejdź! Uciekaj! Uciekaj, a nie tkwij w tej chorej sytuacji!”. Najgorsze jest to, że kiedy Turtle w końcu zdecyduje się zrobić życiowy krok do przodu i wprost mówi koledze Martina, koledze, który ma stopień z filozofii z jakiegoś college’u na północy (!), o tym, że przywieziona przez jej ojca do ich domu mała dziewczynka nie jest tam z własnej woli i dzieje jej się krzywda, ten odpowiada:
-ECH, DAJ SPOKÓJ, JULIO. TO NAPRAWDĘ NIE MÓJ INTERES. PEWNIE SIĘ NIĄ OPIEKUJE, BO JEJ RODZICE TO NARKOMANI CZY CHUJ WIE CO. TO DOBRY FACET. TROCHĘ MA TAM NIERÓWNO, FAKT, ALE JEST W PORZĄDKU. A POZA TYM, KOCHANA, TO NIE MÓJ INTERES, ROZUMIESZ? NO I KOMU MIAŁBYM POWIEDZIEĆ? OPIECE SPOŁECZNEJ? DAJ SPOKÓJ. TUTAJ JEST JEJ LEPIEJ. ZNAM MARTINA. TO DZIWNY GOŚĆ, ALE NIKOGO NIE SKRZYWDZIŁ. WYROSŁAŚ NA PORZĄDNĄ OSOBĘ, PRAWDA? STAŁAŚ SIĘ SILNĄ, MŁODĄ KOBIETĄ.
Owszem, Turtle stała się silną, młodą kobietą. Kobietą po kilku operacjach, która do końca życia będzie odczuwała nieznośny ból po złamanych żebrach, zgruchotanej krtani, przebitej opłucnej i otarciu kulą lewej kości policzkowej. Kobietą, która już do końca życia będzie miała spermę i krew swojego ojca na rękach. Której nikt nie pomógł w ocaleniu. Która przetrwała tylko dzięki sobie.
Wzdryga Was, kiedy czytacie te słowa. I dobrze. Przygotujcie się na znacznie gorsze reakcje podczas lektury tej książki. Ale weźcie ją do ręki. Otworzycie oczy na otaczającą nas rzeczywistość nieco szerzej...
Wszystkie cytaty pochodzą z książki “Moja najdroższa” Gabriela Tallenta (Wydawnictwo Agora, przekład Dariusz Żukowski, data wydania: 18 kwietnia 2018, liczba stron: 392)