TEATR LETNI:

“Epokowy Wynalazek” groteska w 3 aktach J. A. Hertza.

W tym “Epokowym Wynalazku” najniepotrzebniejszy jest wynalazek, a właściwie jest zupełnie niepotrzebny. Przez dwa pierwsze akty mamy przed oczyma miłą, Balucko naiwną farsę - na tyle jednak wesołą, aby bawić publiczność. Trzeci akt staje tak zwaną groteską. Jest to wyraz, który resztkom miłośników prawdziwego teatru, jacy jeszcze pozostali, został gruntownie obrzydzony przez tak zwanych “twórczych” reżyserów.

W obu pierwszych aktach wiemy, że przygłupi, jak przystało na farsę, uczony, profesor (pan Jarszewski) pracuje nad jakimś wynalazkiem, który ma odrodzić ludzkość. Praca ta nie odznacza się niczem innem, jak wyciąganiem za scenę osób autorowi tej komedji niepotrzebnych. Jest to bardzo pomysłowy sposób na exodus i pan Hertz powinien go opatentować. Rzecz jednak właściwie idzie o zupełnie co innego. Istnieje bowiem pani profesorowa - która ma oczywiście, dwie córki - w których równie, oczywiście, kochają się dwaj młodzieńcy. Pani profesorowa, jak przystało na żonę uczonego, ma zasady i postanowiła wydać naprzód zamąż starszą (p. Jasińską), później zaś młodszą (p. Lenerównę). W starszej kocha się świetny asystent - niedojda pana profesora (p. Kurnakowicz), w młodszej zaś dziarski pan Hnydziński, który nie mogąc w inny sposób dostać się do domu państwa profesorstwa, przyjmuje tam posadę… frotera. Nie chcę tu zarzucać panu Hertzowi nieumiejętności obserwacji życia, ale proszę, niech państwo sami osądzą: państwo profesorostwo nie mają czem zapłacić komornego, o czem nas zawiadamia gospodarz domu, pan Orwid, trzymają przytem służącego (p. Rapacki), kucharkę, o której mowa i przyjmują jeszcze frotera, który dzięki małej pomyłce reżyserskiej froteruje dywan.

Ten froter jest zresztą inżynierem i nawet co parę chwil wyciąga z kieszeni dyplom.  Młodszą panienkę poznał na ulicy - zapewne śpiewał przy tem “Spotkamy się na Nowym Świecie”. Ale ja z tego wszystkiego panu Hertzowi zarzutu nie robię. Jedno mi tylko jest przykre - że proscenium Teatru Letniego nie było wczoraj otwarte, i nie słyszeliśmy stamtąd dźwięków orkiestry, grającej piękne melodje pod dyrekcją samego kompozytora, najlepiej pana Franciszka Lehara. Bo przecież jest to czyste libretto operetkowe i dziwię się, że pan Hertz nie zjednał sobie kogoś z lepszych muzyków do współpracy.

Akt trzeci jest typic polish, powtarzam to za pewnym młodym agentem bawełnianych wyrobów, który przybył do nas wprost z Nottinghill. Jak wszyscy lepsi pisarze sceniczni polscy, pan J. A. Hertz, zaszczytnie znany autor “Młodego Lasu”, ma doskonałe pomysły i nie wie, co z niemi wkońcu zrobić. To co było dobrem librettem operetkowym, lub bałucką farsą w dwóch pierwszych aktach, staje się w akcie trzecim przykrym sketch’em makabrycznym. Zdawałoby się, że wszystko już dobrze, że młodzi panowie ożenią się z młodymi pannami, że wytworna pani profesorowa (Rotter - Jarnińska, której należnego jej w Teatrze Narodowym miejsca nikt dotąd nie daje) znajdzie w końcu ukojenie po ustaleniu losu córek…

Ale nic z tego. Tu właśnie wstępuje na scenę epokowy wynalazek profesora-idjoty. Niegodny czci ten matoł wynalazł jakąś maszynę do ożywiania nieboszczyków. Ożywia Aleksandra Trzeciego, Bismarcka… i innych drabów. Gospodarz domu skarży się, że ciągle noszą po schodach nieboszczyków… Są to kawały niesmaczne i niegodne autora “Młodego Lasu”. Czyż koniecznie należało realizować na scenie genjalny wynalazek profesora? Czyż nie można było skończyć tej miłej krotochwili skojarzeniem dwóch par i oświadczeniem profesorskiem, że wynalazku swego realizować nie będzie, ponieważ więcej jest zmarłych sępów, niż orłów? Truposze, trupięta i trupielce należą do Teatru Anatomicznego. Teatr Letni nie jest dla nich stosownym miejscem. Brak Lehara czy Falla, który zresztą już umarł, był jednak dla mnie największym mankamentem tej groteski.

Grano rzecz pana Hertza z rutyną właściwą naszej ruderze z najbrzydszego warszawskiego ogrodu. Reżyser dyr. Chaberski z wrodzonym sobie taktem starał się unikać nieprzyjemnych wzmianek o trupach, i przypilnować artystów, ażeby grali, jak zwykle, à livre ouvert - i to conajmniej na czwórkę.

Wyliczmy najpierw znakomitych rutynistów, a więc pp. Jarszewskiego, niezawodnego Rapackiego, wytworną panią Rotter - Jarnińską, Tomasika, Michalinę Łaską, Lenczewskiego oraz ich satelitów. Pani Aldona Jasińska dała z całym samozaparciem się bałucki typ starzejącej się panny. Byłabym okrutną, gdybym pannie Lenerównie wypomniała jej tremę w pierwszym akcie. Pozatem była bardzo miła i wdzięczna. Jeśli śmiałabym jej coś doradzić, a raczej odradzić - to powiedziałabym, że allegro w djalogu jest przywilejem wielkich artystek. Siły młodsze powinny trzymać się spokojniejszego andante i, proszę mi wierzyć, nie przyniesie to szkody sztuce, a wielką przyjemność publiczności.

Pan Hnydziński wyrabia się na coraz lepszego amanta, a pan Kurnachowicz jest perłą śród najmłodszych komików, jest aktorem myślącym i napewno ma przed sobą wielką przyszłość. Rolę Aleksandra Trzeciego, z genjalną, właściwą sobie siłą charakterystyki odtworzył mistrz Aleksander Zelwerowicz. “Jakby mi ze srebrnego rubla wylazł, tylko, że tamten był bez butelki”, powiedział o nim jeden z moich przygodnych sąsiadów.

Z. P

“Kobieta współczesna” kwiecień 1927, nr 1, str.15.

ŚWIAT PRACY

Katowice - Królewska Huta

Miasta duże, ruchliwe, zakopcone, czarne.

Sterczą kominy, wieże, przezroczyste rusztowania, wysokie piece, jakieś ponure i czarne twory z cegły i żelaza, niewiadomo do czego służące - i jeszcze wysoko w powietrzu suną żelazne kosze po drutach, przeciągniętych od wieży do wieży. Jedne pełne węgla - inne puste - krążą w tej nasyconej czarnym dymem mgle. I nikogo to nie dziwi, chyba tego, który dopiero co przyjechał i jeszcze się nie oswoił z tą całą “fabrycznością”, z tym “ciężkim przemysłem” - z powietrzem czarno-popielatem. Kto się jeszcze nie oswoił z tem, że ile razy potrze twarz chusteczką - chusteczka zawsze jest czarna, a twarz nic nie stanie się przez to czyściejsza. Trzeba gorącą wodą i mydłem…

Kto się jeszcze nie zetknął ze światem pracy, zapełnie tu wszechwładnej, obojętnej na wszystkie dnie i noce, na wszystkie lata i zimy, toczącej się niezmiennie, zawsze - głęboko pod powierzchnią czarnych miast - i na powierzchni, i jeszcze nad ziemią.

A w nocy, aż się jarzy od świateł: całe rzędy oświetlonych okien fabryk, całe łuny nad hutami, czerwone latarnie przy wejściach do szybów. W robotniczych dzielnicach światła w oknach: wstają, palą w piecu, grzeją wieczną “kawę” - idą “na sztychę”, wracają z szychty, idą do cynkowni, do hut, wracają, kładą się, by trochę wypocząć, znowu wstają.

Nic do tego wszystkiego wschodom ani zachodom słońca, pogodzie, ani niepogodzie!

Trzecia w nocy. Pustemi ulicami idą robotnicy do cynkowni. Niosą blaszanki z kawą i chleb. Niektórzy nie niosą nic.W piekielnym upale cynkowni nie chce się jeść.

Cynkownie noszą imiona wyszukane i pretensjonalne: różne Rozamundy i Kunegundy; wyglądają w dzień, jak ponure więzienia z poczerniałej cegły, a w nocy - trochę jak piekło, a trochę jak teatr, albo lepiej: jak piekło w teatrze.

Na wąskiej przestrzeni pomiędzy dwiema ścianami pieców uwijają się hutnicy z żelaznemi drągami. Ściany pieców podziurawione okrągłemi okienkami - jak czasem, gdzieś nad wodą - gładkie ściany urwisk gniazdami skalnych jaskółek. Tylko, że te okienka są większe, regularnie rozmieszczone rzędami i zalepione gliną. Hutnicy przebijają drągami te zapory z gliny - i z okienek buchają płomienie fiołkowe, czerwone, zielone, żółte, seledynowe. Na tle tych różnokolorowych ogni czarni ludzie z żelaznemi sztabami wykonywują z pośpiechem, w milczeniu - cały szereg jakiś czynności najcelowszych, najsprawniejszych. A przygląda się temu, pocąc się w piekielnym upale, kaszląc “osoba zwiedzająca cynkownię”.

Hutnicy objaśniają. Objaśniają cierpliwie i uprzejmie, nawet serdecznie. Sami mię tu przyprowadzili, ułatwili wejście - i chcą, żebym tu nie sterczała w niewdzięcznej roli osoby zwiedzającej, chcą, żebym naprawdę zrozumiała, jak się tu pracuje, co się robi, jak się robi. Ten i ów podchodzi i tłomaczy, pomiędzy jednym a drugim ruchem drąga, grzebiącego w seledynowym płomieniu, albo też wylawszy srebrzysty, płynny cynk w foremkę, jakby od placka, i idąc z pustym tyglem po nowy.

Ale czyż ja mogę tej jednej nocy, tej jednej godziny, oślepiona różnobarwnemi ogniami, kaszląca i na pół roztopiona z gorąca, jak ta blenda, czyż ja mogę zrozumieć tę technikę pracy, z którą oni zapoznają się przez kilka miesięcy i to niejako na własnej skórze Bo po barwie płomieni rozpoznają właśnie, w jakiem stadjum topienia znajduje się ruda w ogniotrwałych “muflach” - rurach umieszczonych w każdem okienku. Rozpoznają, kiedy nadchodzi chwila, żeby wylewać gotowy już cynk do tygli, czy mufla nie pękła, i czy wszystko w porządku.

Nie zgłębię, nie dowiem się tych wszystkich tajemnic Rozamundy czy Kunegundy, nie zrozumiem, jak się to robi. Ale jedno zrozumiałam doskonale, do samej głębi serca, a mianowicie: znaczenie zasłyszanych słów “tu przez kilka lat człowiek wyschnie, jak wiór, samego siebie nie pozna”. “Tu rok, to samo, co dziesięć gdzieindziej”. I to, co mówił hutnik, jeszcze w domu: “nie biorę ze sobą śniadania. Chleb zsycha. Tam i tak nie można jeść.”

Na świecie, poza murami Rozamundy czy Cecylji jasność dnia przedziera się przez zakopconą mgłą. Górnicy poszli na dzienną szychtę. Zrobił się ruch na ulicach. Tramwaje, wozy. Tu nic się nie zmienia.

Aż około dziesiątej, jedenastej - praca wygasa. Mufle opróżniono z cynku, stygnącego w foremkach, jak srebrne placki, i napełniono świeżą rudą; która będzie się roztapiała w nich aż do trzeciej w nocy. Okienka zalepiono na nowo gliną, którą dopiero o trzeciej w nocy zaczną przebijać drągi, uwalniając barwne płomienie. Hutnicy wracają do domów - cynkownia pustoszeje, zostają tylko palacze.

Tego samego dnia idę obejrzeć Kleofasa, Hildebranda, czy Ferdynandę. Ferdynanda - to odwrotność Kunegundy. To kopalnia. Kunegunda wygląda jak piekło. O Ferdynandzie nie można powiedzieć, że wygląda jak otchłań. Ferdynanda jest, jak otchłań.

❋                                ❋

Idąc, mam jeszcze pod powiekami obraz czarnych ludzi, uwijających się z drągami na tle kolorowych płomieni - a już mnie ogarnia ciepławy, dyszny, niewypowiedzianie smutny mrok. Jest cicho, ale ucho łowi jakieś szmery, jakieś głosy. I jest spokojnie, niby nic się nie dzieje - ale każdej chwili może się dziać coś - nieprzewidziane i groźne. Gdy się tam zejdzie po raz pierwszy, marzy się o tem, żeby już wyjść, żeby się stamtąd wydostać jaknajprędzej, zacząć oddychać zwyczajnem powietrzem, zobaczyć zwyczajne życie na ziemi.

A kiedy się wyjdzie, jest się przygnębionym i myśli się, że się już nigdy do kopalni “na dół” nie zejdzie. A potem chciałoby się jeszcze raz tam wrócić, pochodzić po czarnych korytarzach, wdychać ciepławy, parny mrok, coś domyśleć do końca, jakoś sobie lepiej zapamiętać.

Praktycznie wygląda to tak:

-Wartoby zwiedzić jeszcze jedną kopalnię, np. Hermenegildę.

I zwiedza się Hermenegildę.

Niewiadomo, co tam ciągnie. Taka właśnie cisza? Spokój, pełen niepokoju? Mrok? Czy to, że tak głęboko pod ziemią? I że i tam właśnie ludzie pracują - właśnie tam? Ale od chwili przekroczenia bram Hermenegildy, do chwili znalezienia się “na dole” - upływa jeszcze dużo czasu.

W kancelarji trzeba podpisać papier tej treści, że “cokolwiek się zdarzy, niech uderza we mnie”.

Czy mnie zaleje woda, czy spali ogień, czy zasypie miał - Hermenegildę głowa o to nie zaboli.

I moim spadkobiercom nic do niej. Podpisałam.

Potem ogromna hala o pułapie utkanym niejako z tobołków, wiszących wysoko na hakach. To górnicy zawiesili na nich zawiniątka ze zwykłą odzieżą, w której chodzą po ziemi - i haki z zawiniątkami automatycznie na blokach poszły w górę, aż pod pułap.

A górnicy przebrali się w swoje czarne robocze ubrania i poszli w dół. Po drodze, w korytarzu wzięli swoje lampki.

I myśmy też dostali lampki, niepomiernie ciężkie, i o tym czasie niepotrzebnie jeszcze świecące mdłym płomieniem, w szarawem, mglistem świetle dnia.

Potem winda. Zwyczajna winda do węgla. Lecimy w dół.

W pewnej chwili, coś się stało z uszami. Nie stopniowo - tylko zupełnie nagle. Nie to, żeby się przestało słyszeć, tylko, że się słyszy inaczej. Jakby wszystkie głosy były owinięte we flanele - i własny głos także.

Już się jest na dole, już zewsząd otacza, ogarnia niezapomniane powietrze kopalniane, ciemne i ciepłe, już światła lampek nabrały właściwego znaczenia. Stały się czymś ważniejszem - “źrenicą oka”!

Idzie się korytarzem, gęsiego. Oczy wlepione w plecy poprzednika; pleców już nie widać, tylko płomyk lampki, więc oczy wlepione w płomyk lampki. Grunt bywa nierówny, suchy, mokry. Sklepienie to wyżej, to niżej. Można uderzyć w nie głową, można się potknąć, można zabłocić, można przewrócić. Ale to nie jest ważne. Ważne jest tylko jedno - i jedna tylko myśl w głowie: nie zostać gdzieś w tyle, nie odłączyć się, być razem, nie odstać od gromady. Nie zabłądzić, nie zabłądzić!

W korytarzu są szyny - jeżdżą kolejki, przewożące węgiel do szybu. Z mroku wynurza się mała lokomotywa i wózki. Górnicy orjentują się w sygnałach, w kierunkach. Osoby zwiedzające kopalnię nie orjentują się w niczem i są w ciągłym strachu.

Lepiej jest iść bocznym chodnikiem. Tam przynajmniej nic nie najeżdża.

Chodnik jest obmurowany, albo wyłożony belkami: pionowo stoją “stemple”, poziomo na nich wsparte “kapy”. Niektóre wiszą pęknięte, nadłamane i grożą oberwaniem.

Gdzieniegdzie niema ani muru, ani stempli, ani kap. Jest po prostu węgiel. Czarny, z matowym, tłustym połyskiem.

W końcu dochodzi się do miejsca, gdzie chodnik rozszerza się w “filar”. Pracuje dwóch ludzi ledwie widocznych w ciemności, czarnych - na tle czarnego węgla, jakby zagubionych w podziemiu, w mroku, w nocy…

Mają twarze usmolone, błyskające zęby i oczy. Mówimy im “szczęść Boże” - odpowiadają “Daj Boże!” Siadamy przy nich na odłamach węgla, żeby odpocząć. Przyglądamy się, jak pracują.

Trzymają w rękach “bory” (świdry), poruszane bądź zgęszczonem powietrzem, wtłaczanem w rury przez maszyny, pracujące na powierzchni ziemi, bądź też prądem elektrycznym, przeprowadzonym również z powierzchni ziemi. Bor wkręca się w ścianę węglową, wierci w niej dziurę. W tę dziurę górnik zakłada ładunki z materjałem wybuchowym: dynamitem, lignozytem, saletrą - zapala lont i mówi: - Uciekajcie.

Brzmi to tak, że osoby zwiedzające spieszą się o wiele więcej, niż wymaga tego ich bezpieczeństwo, potykają się w mrokach na nierównym gruncie, w końcu zdyszane, przycupnięte gdzieś w bocznym chodniku, nasłuchują z biciem serca.

Głuchy huk.

Wybuch skończony, można wracać. W ciemnej jaskini niewiele się zmieniło - dla oczu zwiedzających. Ale oko górnika odrazu ocenia, na ile wózków odwaliło się węgla.

Nasypywacze ładują pokruszony węgiel na wózki. Wózki toczą się na łańcuchach po pochyłości. W głównym korytarzu doczepia się je do kolejki z małą lokomotywą. Toczą się w kierunku szybu - do wind.

Musimy już wracać. Tyleśmy czasu zabrali przewodnikowi! Żegnamy się z górniakmi serdecznie, jak z przyjaciółmi. Bo dziwnie solidarnym jest człowiek wobec człowieka - o sześćset metrów pod powierzchnią. Trzymamy razem. To jesteśmy my: górnicy, robotnicy, nasypywacze, dyrekcja, sztygary, goście - wszyscy razem, wszyscy zbratani przeciw ciemności, powietrzu, wodzie, ogniowi! Tam na ziemi, górnicy mają zatarg z dyrekcją, górnika córka nie wyjdzie za mąż za nasypywacza, sztygar nie zasiądzie przy jednym stole z górnikiem, a goście rozsypią się po świecie! Ale tu pod ziemią, wobec czarnego Ducha Kopalni wszyscy są braćmi.

Tylko jeszcze, zanim wyjdziemy stąd, musimy coś zobaczyć. Zobaczyć “tamę”. Zwyczajna murowana ściana, zamykająca korytarz. Jak gdyby nigdy nic.

I pomyśleć, żę za nią szaleje pożar! Że gdyby nie ona, ogień wdarłby się tutaj, zalałby wszystkie korytarze, wszystkie pochylnie, wszystkie filary! Zalałby całą kopalnię, nicby go nie powstrzymało…

Gdy tylko wyniknie pożar, budują tamę, żeby go izolować, żeby powstrzymać dostęp powietrza. Lecz za tą tamą węgiel się pali, całemi tygodniami, całemi miesiącami, niekiedy przez całe lata - aż w końcu sam wygaśnie, pochłonąwszy całe złoża węglowe.

-Codzień ją kontrolujemy: czy nie gorąca? Czy ogień nie zanadto się zbliżył z tamtej strony? Czy nie wydobywa się gdzie gaz? Teraz jest wszystko w porządku.

-A nie bywa niespodzianek? Czegoś nieprzewidzianego?

-O, owszem! Tysiące niespodzianek! Wszystko może się zdarzyć.

Staliśmy patrząc w milczeniu na zwyczajny, niewinny mur. I nagle wszyscyśmy zapragnęli już iść, wracać.

-Chodźmy już, chodźmy!

Powrót innemi chodnikami, wywołującemi rozmyślania o nieskończoności. W windzie - o jakiejś chwili, na jakiejś wysokości - głosy odwijają się z flaneli, stają się jasne i dźwięczne.

Winda zatrzymuje się - robi się trochę dziwnie i trochę mdło. Jesteśmy na ziemi.

Oddajemy w korytarzu lampki. Mijamy halę z pułapem tobołków, i halę z tuszami z gorącej wody, gdzie się górnicy myją po pracy. Mydłem i gorącą wodą! Raz, drugi, trzeci - od stóp do głów. Potem się przebierają i wychodzą na ulicę. Szychta skończona.

A my jutro pójdziemy do Żelaznej Huty! - Do “Laury”, “Ludwiki”, “Marty”...

d.c.n.

H. Boguszewska

“Kobieta współczesna” kwiecień 1927, nr 1, str. 13-15.

Jesteśmy tu znów i jest nam smutno.

Jesteśmy tu znów i myślimy, że tak już kiedyś było…

Już się wszystko wtedy widziało i oceniło, zapamiętało i napewno wie… Już się poznało i jak zdobycz najcenniejszą w głębi serca zawarło kolor nieba o świcie i ten o poranku, szafirową emalję słonecznych południ, puszysty siwy zmrok śnieżnych zmierzchów, seledyn i złoto przejrzystego powietrza o zachodzie ponad fjołkowemi śniegami Toporowej Cyrli i głuchy błękit nocy, pokłutej szpilkami gwiazd.

Już się wie wszystko o księżycu ostrym sierpikiem krającym zielone, lodowate niebo i o miesiącu białym pieniążkiem toczącym się po niebie miękkiem od szafiru. O słońcu bladem jak opłatek i o słońcu roziskrzonym jak brylant, i o słońcu czerwonem jak łuna.

Już swój jest i po tylekroć oglądany śnieg, oślepiający. Od iskier błyskotów i białości, na wielkich, słonecznych, djamentowych zboczach i śnieg tępo nawisający białemi zwałami ponad kotłowiskiem ciemnych, zielonych i wrzących potoków; śnieg, gnący ku ziemi gałęzie świerków, skrzypiący pod płozami nart, zasypujący leniwie nocami cały świat zimnym, misternym i gęstym puchem.

Już zna się napamieć smolisty zapach igieł, kapiących w słońcu złotemi kroplami roztopionej okiści i podmuch zjadliwy wichru, wiejącego zielonkawemi skrzydłami od gór i woń wody, kotłującej się w gardłach strumieni.

Poświst halnego, łomocącego gałęźmi świerków, skwir i skrzyp suchego zmarzłego śniegu, zajadłe gulgotanie wartkiej wody, gardłowe pomrukiwanie góralskie i raźny dźwiękliwy dzwonek sań.

To wszystko i jeszcze o wiele więcej… każdy dom i każdy płot, drzewo i potok, każdy zakręt drogi - kamień wystający, i wybój głęboki, każdy sklep na zabłoconych Krupówkach i twarz człowieka, który nas spotyka za ladą tego sklepu; prowincjonalne ponęty cukierni i dancingów; plotki i tajemnice pensjonatów - gniazd nudy, lenistwa i choroby…

I właśnie dlatego, że wie się to wszystko napewno, oddawna i bez zdziwienia - bywa trochę inaczej, niż zwykle. Bo zato mówi się coraz częściej: “Było dawniej… Było wtedy… Było inaczej…”

Wspomina się coraz smutniej: “Tu mieszkał… Tu pisał… Tu chodził… Tu go wtedy spotkałam…”

Przed laty mówili tak inni ludzie - dodając nazwiska, których znaczenie trudno nam było wówczas zrozumieć. Mówili: “Chałubiński… Stolarczyk... Witkiewicz… Sienkiewicz… Dembowski…” My dzisiaj mówimy: “Żeromski… Reymont… Kasprowicz…”

Imiona wielkie i imiona mniejsze, a często droższe - każdy z nas chowa ich w sercu przebolesną litanię.

I każdy z nas, przechodząc ulicami Zakopanego - patrzy na rudery pełne wspomnień, na zczerniałe i pogięte dachy domów, w których ktoś kiedyś mieszkał - jak na trumny… Czarne, zatęchłe pudło domu Chałubińskiego na jednym krańcu, jak wielki pusty grób - i w oddali świerkowa trumienka dawnego kościoła - na straży starego cmentarza.

I ten wielki - wczoraj gwarny jeszcze i radosny dom - dziś jak trzecia wielka trumna - na trzecim krańcu.

Trzeba długo wędrować pośród białych garbów wzgórz, pod niebem pełnym gwiazd - nad szumiącym potokiem - aby schylić głowę u progu tego opustoszałego domu na Harendzie. Domu, gdzie pali się jeszcze ogień na kominku oplecionym bielą i amarantem grobowych wstęg, i gdzie pali się miłość i wierność wspaniała jednego samotnego serca, które zostało tu na straży.

Ale przez te dwa płomienie, oświecające ciemność - jest może jeszcze smutniej. Nie wiem, czy jest w Polsce człowiek, któryby nie zadrżał w pustej, chłodnej bibliotece Jana Kasprowicza, wobec rzędów przedziwnie oprawnych ksiąg, których grzbiety po tylekroć pieściła ręka wielkiego twórcy.

-  Może właśnie tylko ten, który się śpieszy, by tańczyć jeszcze dziś u Trzaski charlestona.

Bo charleston jest w Zakopanem kwestją najważniejszą i swą powagą zabija nawet melancholję wspomnień.

Jest sprawą trudną i skomplikowaną, obrządkiem pełnym tajemnic, doprawianym z wysiłkiem i zapamiętaniem na kwadracie podłogi, wśród stolików kawiarni.

Głowy o twarzach pełnych bolesnego osłupienia bodą się wtedy czołami, perlistemi od potu, ramiona trzęsą się febrycznie i przedziwne stają się podskoki nóg miękkich a zaplątających się koło siebie, jak węże.

Głowy, psujące równowagę, niepotrzebnie, jak ciężkie wahadła, chwiejące się w różne strony, ręce zbyteczne, odpychające się w szalonym tańcu, i nogi - nogi wspaniałe, nogi potężne, nogi niezastąpione, pełne mocy, fantazji i nieprzytomnego rozpędu.

Nogi, panujące niepodzielnie i tu w dusznej dancingowej sali i tam na śnieżnych zboczach i wierzchołkach gór.

Tylko, że tam nie podrygują one w opętańczym tańcu po lśniącej posadzce, a śmigają jak szalone ostremi płozami nart po śniegu.

Stromemi upłazami, po krawędziach i piargach, przez przełęcze, wśród plątaniny kosodrzewu, po brylantowych polach i glazurze straszliwie olodzonych wierzchołków - we mgle, wśród wiatru i pod niebem parzącem od szafiru.

Kto zresztą wie jak, dokąd i którędy, jeżeli narty nie są mu skrzydłami, lecz kulą u nogi - jeżeli drogami ich nie chodził.

Jeżeli patrzy tylko w osłupieniu jak szalony wicher skoku - unosi ich z trampoliny odskocznej - ponad stromą wstążką toru, jak wielkie, drapieżne ptaki.

Któż to zdoła ocenić jakie mają mięśnie stalowe i mocarne, jakie potężne, najszerszym oddechem grające płuca… Bo, ci, co zostają w Zakopanem, w dole, nawet w dni niebiesko-złote, pijane od słońca i śniegu - rzadko mają mocne płuca… Mają zato oczy rozognione i mocno naprzód patrzące, ręce wychudłe i zapadnięte piersi.

Mówią prędko, jakby się śpieszyli, z obawy, że nie zdążą i zdyszanym, tępym głosem opowiadają wiele, wiele rzeczy.

Młodziutcy chłopcy, o głowach palących się tysiącem myśli - z naiwną powagą i brawurą, rwący się do rozstrzygania najpoważniejszych życiowych spraw; młodzieńcy, których choroba odgrodziła niezłomną zaporą od pracy i szczęścia, i ci, w sile wieku, i ci już zupełnie bez siły.

Przychodzi się do ich leżaków z dobrem słowem, z bolesnym uśmiechem na ustach, z książką…

Jedyni to ludzie, którzy czytają książki w Zakopanem.

I wśród gorączkowo zażartej dysputy o życiu i przyszłości - o literaturze i kulturze - myśli się, że oto są przeszłością i odchodzą…

Teraźniejszość tańczy po gładkich posadzkach dancingów i, przyszłość hula na piórach nart po wirchach i halach.

A na werandach i leżakach dogorywa oto z książką w ręku - dawne, kończące się Zakopane.

Umarł Chałubiński i Witkiewicz, Żeromski i Kasprowicz.

A jutro odejdą i ci - najlepsi.

Chciałoby się ich zatrzymać w porywie nagłej rozpaczy - chciałoby się ich prosić, żeby wstali, chciałoby się im mówić “prosto i z krzykiem” - że są najważniejsi i że bez nich umrze na zawsze - powaga i tradycja zakopiańskiego świata.

A jednak… A jednak, wydźwignąwszy się ponad szare w mgle i dymie Zakopane na śnieżną przełęcz gór… Ponad światem malejącym w dole, wśród iskrzących się w słońcu pól, w kleszczach wysiłku, który z tętniących skroni zsunął się czerwoną zasłoną na współoślepłe oczu i z sercem dygocącem w ściśniętem gardle - tęskni się samemu, straszliwie, mocno - przez jedną króciutką chwilę - do tej śmierci.

Hanna Mortkowiczówna

“Kobieta współczesna” kwiecień 1927, nr 1, str.11- 12.

Bardzo mało mówią kroniki życia towarzyskiego w Polsce z pierwszych dziesiątków lat ubiegłego stulecia o księżnej Karolinie z Woynów Jabłonowskiej, żonie Ludwika: „księcia ambasadora”. Wiedzą to jedynie, że była bardzo piękna, poprostu zachwycająca. W historji portretu kobiecego imię jej nie zaginie. Niedawno zwrócono uwagę na cudny pastel pani Vigée Lebrun, mistrzyni urody dziecięcej, który przedstawia młodziutką dziewczynkę o głębokich, smutnych oczach i swobodnie wijących się puklach ciemnych włosów á l’anglaise na ramiona spuszczonych.

Jasna twarz młodej, szczęściem promieniejącej mężatki uśmiechała się z pod błękitnego kapelusza na miniaturze z roku 1815. Istna symfonia błękitna: oczy, suknia, wstążki i kapelusz są koloru nieba a twarz jak kwiat wiosenny. Śliczna ta podobizna padła, niestety, pastwą płomieni w czasie wielkiej wojny, razem z innemi zbiorami ks. Lubomirskiej, której była własnością. Przepadł również wtedy portrecik en grisaille obojga księstwa: dwa profile, ówczesną modą umieszczone obok siebie. Niedawno, w książce włoskiej, spotkaliśmy, jak miłą niespodziankę, reprodukcję akwareli, malowanej przez siostrę księżnej, sympatyczną artystkę-dyletantkę: hrabiankę Zofję Woyniankę.  – Obrazek ten prawie rodzajowy: przedstawia młodą panią w saloniku swym przed biurkiem, otoczoną mnóstwem pamiątek, wiotka, wydłużona sylwetka typowej „femme romantique”, jak ja pióra historiografów epoki charakteryzowały. Jest coś smutnego w przechyleniu głowy i spojrzeniu – może to już jest „ la femme incomprise?”

Imię jej nie mówiło nam dotychczas nic prawie. Od nazwiska jej małżonka padał na nie cień pewien. Ks. Ludwik Jabłonowski, poseł austriacki na dworze neapolitańskim w latach 1816-21, mało z krajem związków mający, nie cieszył się dobrą u rodaków sławą: karciarz i lekkoduch, stworzył – jak mówi złośliwie Wasylewski – na dalekiej obczyźnie „przytulne asylum polskiej rozpusty”. „W salonach ks. ambasadora” zagrał się biedny Malczewski, gdy do Neapolu w swym romantycznym wojażu zawitał…Krzywda się dzieje biednej księżnej, nikt bowiem nie wie, że ona najbardziej cierpiała wskutek lekkomyślności męża.

W „nieoficjalnych” salonach księcia Ludwika panowały, być może hazard i frywolność, za to „Zielony Salon” ambasady na Riva di Chiaja, gdzie królowała pani domu, miał ton zupełnie inny. Był to salon o wysokim poziomie kulturalnym i etycznym, uprawiano tam namiętnie muzykę i to szlachetną, Beethovenowską, a gra w karty była wygnaną, nawet w niewinną loteryjką grało się bez pieniędzy…

Skądże te wiadomości? Oto obca, włoska książka podaje nam prócz portreciku i duchowy wizerunek: „…Cóż to za przedziwny specjał dla pań dzisiejszej doby, ten cykl listów księżnej Jabłonowskiej do Fryderyka Confalonieri, - pisze sędziwy historyk włoski: A Luzio, omawiając pomnikowe wydanie korespondencji wielkiego patrioty odrodzonej Italji – jaka niespodzianka, iż w księdze, pełnej erudycji, gnieździć się mogą karty, subtelnej analizie uczuć poświęcone, istny romans psychologiczny, któregoby się Balzac nie powstydził!”

Zanie, zaniedbywana przez męża, zraniona dotkliwie w swych uczuciach serdecznych i w swej kobiecej dumie, księżna Karolina, „delikatna i wiotka piękność północy”, znalazła pewne zadośćuczynienie w hołdach, jakie jej składał patrycjusz lombardzki: hr. Federigo Confalonieri, człowiek o charakterze władczym i despotycznym, a jednak czarujący w obejściu i niepospolicie inteligentny.

Nie było w tym stosunku miłości, lecz było igranie z ogniem. Kto wie, czy nie rozpłomieniłby się on w niszczący pożar, gdyby oddalenie, a następnie tragiczny big wypadków nie przerwały igraszki.

Rozmowy, toczone w księżycowe wieczory, w obliczu najcudniejszej na świecie panoramy, snuły się w dalszym ciągu, już tylko na arkusikach cienkiego papieru, zapisanego drobnem wykwintnem pismem, słanego do Medjolanu z Neapolu, z Florencji i z cichego dworu w Malczycach pod Lwowem.

„Spal je pan – pisała księżna – albo nie! Zachowaj, ale nie pokazuj nikomu.”

Dziwnym trafem listy owe, znalazły się wraz z papierami wielkiej politycznej wagi, zabranemi hrabiemu w chwili aresztowania do i – dzięki temu – przechowały się jak mucha w bursztynie – owe dzieje flirtu pięknej pani, w archiwum austrjackiem wraz z aktami procesu karbonarjuszów z r. 1821-3 i dopiero losy wojny wydobyły je na światło dzienne…

d.c.n

Karolina Bielańska.

„Kobieta współczesna” kwiecień 1927, nr 1, str. 5.

(Z walk, które minęły).

Jeszcze niedawno trwał w Indjach zwyczaj palenia na stosie żon, które przeżyły swojego męża. Jeszcze w 1810 r. po śmierci pewnego księcia hinduskiego spłonęło razem w ogniu aż 47 jego żon. Pięknie ubrane, w sukniach ponsowych, w kwiatach i drogich kamieniach, zbliżywszy się do stosu, kolejno odmawiały modlitwy, całowały zwłoki męża i z płomiennem zapamiętaniem rzucały się w paszczę ognistą.

Na krańcach dżungli - w mało dostępnych dla kultury zachodu wsiach i osadach trwa po dzień dzisiejszy pogański zabobon. Nieraz interwencja misjonarzy chrześcijańskich, albo nagłe zjawienie się policji wyrywa struchlałą wdowę z paszczy płomieni. Ale - w zasadzie - przepadł szatański obyczaj.

Jeszcze pięć wieków temu (co dla kontemplacyjnych Indji jest jak jedno wątłe półwiecze) młoda Jagiellonka, córka królewska i siostra trzech królów, zaręczona wbrew swej woli z księciem niemieckim, barbarzyńskim drapieżnikiem i wyuzdańcem, klęcząc na ślubnym kobiercu w atłasach, perłach, djamentach, zanosiła się od płaczu, bo widziała przed sobą noc długą, ponurą. Za jakąś wymówkę z powodu nieludzkich grabieży księcia Jerzego, za przeciwstawianie się nędznym jego miłostkom została wrzucona do lochu, którego strzegł szereg najeżonych dział olbrzymich. Był tam skarbiec książąt bawarskich. Stosy złota, płyty srebra, bryły drogich kamieni patrzyły martwemi oczami na mękę niewolnicy, wyrwanej własnym dzieciom. Nagle - po siedemnastu latach - rozchodzi się wieść o śmierci Jadwigi, córki Kaźmierza Jagiellończyka, - śmierci tajemniczej, jak życie tej męczennicy w zaryglowanym nad rzeką Innem Sezamie. Racja stanu nie pozwoliła upomnieć się o ciało jej po skonie, jak za życia nie pozwoliła odryglować wrót skarbca-więzienia.

W czasie, kiedy na stosie księcia hinduskiego spłonęło 47 strojnych żon, - zażądali panowie polscy od dziewczątka, które nosiło szumne miano pani szambelanowej na Walewicach, ale nie przestało być skromną, cichą, obcą wielkiemu światu, wychowaną w cnocie i pobożności szlachcianeczką, - żeby została kochanką “Orła z pod Austerlitz”. Tego wymagała racja stanu. Ta ofiara czci, honoru kobiecego, to wiarołomstwo ślubnej przysiędze, to zaparcie się kanonów etycznych, wpajanych w czyste serduszko od zarania życia, - to podeptanie obowiązków żony i matki miało zbawić Polskę.

Walczyła z sobą, opierała się długo śliczna szambelanowa - dziecko, mimo tytułów, herbów i pałacowych dostojeństw. Aż drżącą, spłakaną, rzucono w objęcia “boga wojny”, z których wyszła, jak ptak okaleczony, jak ranna w samo serce gołębica. Prawie nic nie dała Polsce, a wszystko zabrała samej sobie.

❋        ❋         ❋

Lista biernych ofiar kobiety na różnych ołtarzach nie ma końca. Z miljona krzywd powstało wołanie: “tak dalej być nie może”. I wszczął się ruch w kierunku przyznania równych praw kobiecie.

Krzywda trwała długie stulecia. Walka - jeden wiek niespełna. Już jej niema. Już tylko jest, jak głuchy pomruk po burzy - coraz dalszy, coraz cichszy.

Jeszcze światami kołaczą się protesty. Jeszcze… Ale już tylko tam, gdzie pokrzywdzenia swoje odczuwa garstka, a tłum tonie w rozkosznem obezwładnieniu.

Kobieta polska w ciągu jednej doby (nie kalendarzowej) została posłanką, senatorką, radną. Nie zdążyła powiedzieć: “Sezamie równości, otwórz się!”, gdy już wyrosły przed nią wszystkie mównice publiczne. Już nie będzie Boną Sforza, ani Marysieńką, ani siostrą, ani przyjaciółką, kochanką królewską, prowadzącą politykę ślepych drzwi za plecami koronowanych głów i wielkich mężów stanu. I nie będzie szła dla racji państwowych - na powolne konanie w lochach podziemnych. Stanie, przemówi za siebie i za tych, co powołali ją do głosu.

Zaklęty pierścień przesunął się na palcu i stworzył cud.

❋        ❋         ❋

Tak wam się zdaje, wy najmłodsi, którzy oglądacie żywemi oczami zjawę, jak z bajki. Tak wam się zdaje. Nie wiecie, że droga do niej - pierścień zaczarowany, hasło Sezamu - to trud bezmierny, wysiłek i nieustępliwa wola kilku pokoleń.

Cztery okresy przeszła walka kobiety polskiej o prawa polityczne, społeczne, zawodowe, a wstęp do nich stanowi pytanie “Krystyny” Hoffmanowej: “Czyżbym ja miała być zerem, które tylko postawione obok jedynki coś znaczy?” - Było to jednak słabe majaczenie zaledwie, gdyż pani Tańska nie schodziła ze stanowiska, że kobieta jest drugą w społeczeństwie i raczej pomaga niż działa.

Zasadę “samoistnienia” kobiety sformułowała pierwsza Jaraczewska, nie wskazawszy jednak sposobów i dróg, prowadzących do zdobycia go.

Znacznie wyraźniej wystąpiły Entuzjastki, żądając ekonomicznej niezależności kobiet i swobody w społeczno-prawnych stosunkach. Dzwonili na alarm zgrupowani dokoła nich najwybitniejsi literaci współcześni - Hipolit Skimborowicz, Edward Dembowski, Karol Baliński, Teofil Lenartowicz, Juljan Bartoszewicz i inni współpracownicy “Przeglądu Naukowego”.

Jakkolwiek i tu brakło jeszcze ścisłych programów i drogowskazów, można uważać ruch ten za pierwszy etap bojów wyzwoleńczych. Utorował on drogę głośnej pracy Edwarda Prądzyńskiego “O prawach kobiety” (1873r.), która rozpoczyna drugi, jeszcze bardziej wojowniczy okres walk o równouprawnienie.

Ale i tu mowy nie było jeszcze o pełnych prawach kobiety. Władzę męża uważał Prądzyński za nietykalną, a o bezpośredni udział kobiet przy wyborach upominał się gorąco, nawet żądał go, jednak - z dodatkiem kompromisowej grzeczności “jeżeli można” .

Równocześnie z książką Prądzyńskiego padła w tłum “Marta” Orzeszkowej, - powieść, która stała się hasłem sztandarowem nietylko u nas, ale i w sąsiednich Niemczech, gdzie przetłumaczono ją natychmiast i włączono do bibljotek propagandowych stowarzyszenia “ Frauenbildung”.

“Źle się dzieje z nami. Co uzbierała sobie każda z nas w przeszłości? - Jakie oręże wiedzy, woli, doświadczenia służyć nam mogły w walce z biedą, trafem, samotnością?”

Krzyk ofiary pańskiego wychowania na laleczkę salonową wstrząsnął społeczeństwem. Porwały się do pracy ręce kobiet. Wszedł pierwszy zastęp, a po nim tysiące do sklepów, biur, kantorów, gdy dotąd tylko nauczycielstwo prywatne było jedynym tolerowanym dla szanującej się panienki zawodem.

“Marta” zaczyna trzeci okres walki, który w połączeniu z hasłami Prądzyńskiego stanowi echo prądów zachodniej Europy - Milla, St. Simon’a.

Czwarty okres - żądanie równouprawnienia bez zastrzeżeń - przypada około lat 80-tych. Twierdzi się, że wyszło ze strony pozytywizmu naszego. Jednak pierwszy jego krzewiciel w zakresie nauk społecznych, Józef Supiński, był nieubłaganym wrogiem ruchu kobiecego. Popierali równouprawnienie natomiast młodzi pozytywiści: Świętochowski, Chmielowski, Adam Wiślicki, Marjan Bohusz, Ludwik Krzywicki, Stan. Kempner, dr. R. Dybowski i inni. Ale główną pionierską, niezmordowaną rzeczniczką pełnych bezkompromisowych praw kobiety politycznych, społecznych, ekonomicznych i obyczajowych była Paulina Kuczalska-Reinschmidt, wytrwała bojownica, która - mimo miotane jej pod nogi głazy - nie przestawała rzucać w tłum haseł równouprawnienia, oswajając z niemi niechętne społeczeństwo i pociągając za sobą co dzielniejsze umysły kobiece, a przedewszystkiem wybitne autorki współczesne: Orzeszkową, Konopnicką, Rodziewiczównę, Mellerową, Marrénową, Szeligę, Dulębiankę i inne.

Powoli w niepamięć zapada nazwisko tej dzielnej niezwykłej kobiety. A jednak - gdyby nie jej fanatyczny prozelityzm - kto wie, czy Polska zdobyłaby się już teraz na wielki krok zrównania kobiety z mężczyzną we wszystkich dziedzinach prawno-politycznego i ekonomiczno-społecznego życia. Nie rozumiałaby może tej konieczności, opartej na ustrojach i wymogach państwa demokratycznego.

            Z wielkich międzynarodowych kongresów przywoziła P. Kuczalska-Reinschmidt szeroki dech żądzy wyzwolenia kobiet. Jakkolwiek hasła emancypacji w Polsce pod b. zaborem rosyjskim nie były uznawane za nielegalne, a artykułów z tej dziedziny nigdy nie wykreślał najsurowszy cenzor, to jednak dla rozpowszechniania ich trzeba było stwarzać odpowiednie placówki. Jedną z pierwszych zalegalizowanych było t. zw. “Koło pracy kobiet”, które trwało od 1891 do 1906 r.

            Z inicjatywy T. Męczkowskiej powstało w 1905 r. zorganizowane przez członków Koła pracy kobiet “Polskie Stowarzyszenie równouprawnienia kobiet”. P. Kuczalska-Reinschmidt po pewnym czasie odłączyła się wszakże od niego i stworzyła “Związek równouprawnienia kobiet polskich” hołdujący jedynie i wyłącznie hasłom emancypacyjnym, gdy wszystkie poprzednie usiłowały przemycać pod płaszczykiem jawnej roboty tajne prace oświatowe i społeczne.

            Teoretyczny nawskroś umysł hetmanki ruchu kobiecego nie czuł się dobrze na gruncie czysto praktycznych poczynań. Rzucając pomysły, które podsuwała jej pełna inicjatywy nieodstępna towarzyszka pracy p. J. Bojanowska, innym rękom zostawiała realizowanie ich. Ona sama bezpodzielnie oddała się idei sprawy kobiecej, służąc jej bez wytchnienia aż do chwil ostatnich życia.

Nikt przed nią i po niej nie zdobył się na ten fanatyzm, który bezkompromisowo dążył do jednej tylko mety. Bardzo wątła, zwalczając nadludzkim wysiłkiem ciężkie napady astmy, której podlegała od zarania życia, stawała na mównicach publicznych całej Polski. Za ciężko uciułane grosze jeździła na wszystkie większe międzynarodowe kongresy kobiece, podnosząc mądry, trzeźwy głos, poparty silną erudycją i głęboką wiarą w przyszłość sprawy. Nie zapominała przytem o Polsce - samorzutna emisariuszka - przedstawiając obcym żywotność i prężność narodu, który uważano już za dawno umarły.

I tym samym nadludzkim wysiłkiem, z jakim opanowywała chore płuca i zbierałą pieniądze na wyjazdy zagraniczne, podjęła wydawanie dwutygodnika (Lwów 1893-97). a później miesięcznika “Ster”, poświęconego wyłącznie kwestji równouprawnienia.

W każdym z b. trzech zaborów miał inny charakter ruch kobiecy. Ale każdemu przewodniczyła myśl programowa P. Kuczalskiej.

Z rąk jej wzięło buławę pokolenie żyjących po dzień dzisiejszy przodownic ruchu kobiecego, którym poświęcimy kartki następne.

Cześć i hołd należał się przedewszystkiem tej pierwszej, nieustraszonej bojownicy.

C. Walewska

“Kobieta współczesna” 3 kwietnia 1927, nr 1, str. 3-4.